Ang mga lumad nga kultural nga komunidad (ICCs) o mga lumad nga katawhan (IPs) nagpabilin nga usa sa labing huyang nga sektor sa katilingbang Pilipino. Sa kataas sa pandemya, ang mga restriksyon sa quarantine nakababag sa ilang mga kalihokan sa panginabuhian ug labi pa nga nagladlad kanila sa mga entidad nga nagpahimulos sa huyang nga estado sa mga IP pinaagi sa paghulga sa ilang seguridad ug paglapas sa ilang mga katungod sa ancestral domain. Bisan pa nga ang mga pagdili sa pagkakaron nag-anam na ug ang nasud nagpadayon sa pag-abot sa usa ka bag-ong kahimtang sa normal, kasagaran nga makita ang naglisud nga mga IP nga nagpameligro gihapon sa ilang kaluwasan samtang sila nagpakilimos sa kadalanan ug nangahas sa mga kapeligrohan sa siyudad, layo sa ilang yutang katigulangan. Ang ingon nga problema naglungtad bisan sa wala pa ang mga tuig sa pandemya.
Namatikdan sa Commission on Human Rights (CHR) ang pagpakabana ni Department of Social Welfare and Development (DSWD) Secretary Erwin Tulfo kalabot niining paglalin sa mga IP ngadto sa mga sentro sa kasyudaran sa nasud, diin ang uban kanila nawad-an og kapuy-an o makililimos. Kalabot niini, ang DSWD bag-o lang nakahimog importanteng desisyon: una, ang paghimo og rescue efforts nga gitumong sa pagluwas sa mga IP nga nagpakilimos sa kadalanan sa Metro Manila ug uban pang dagkong siyudad, ug ikaduha, aron mapugngan ang human trafficking ug pagpahimulos sa IPs pinaagi sa pagpatuman sa pagmonitor sa mga punto sa exit, lakip na ang mga pantalan.
Gidayeg sa CHR ang mga paningkamot sa pagluwas, nga gipahibalo niadtong Nobyembre 21, 2022, nga naglakip sa pagtabang sa mga IP nga makabalik sa ilang kaugalingong mga probinsya, paghatag kanila og pinansyal nga tabang nga nagkantidad og Php10,000 kada pamilya, ug paghatag og livelihood nga tabang nga nagtinguha sa pagtabang sa mga lumad nga komunidad nga mabuhi nga malungtaron sulod sa ilang yutang kabilin. Partikular nga gidayeg sa CHR ang pag-ila ni DSWD Secretary Erwin Tulfo nga ang pagpauli lang sa mga IP dili igo; "Ang problema kay wala silay pagkaon ug trabaho o panginabuhi sa ilang lugar," ingon niya. “Mao nga nagsige silag balik sa NCR ug highly urbanized cities aron magpakilimos.”
Dugang pa, ang desisyon sa DSWD sa pagpadala ug mga representante aron sa pagsusi sa mga panginahanglan sa IP community ug sa pag-apil sa mga stakeholders sa komunidad sa mga paningkamot sa kalamboan makatabang sa pagpatunhay sa mga katungod sa IPs sa kaugalingong determinasyon ug sa ilang katungod sa gawasnong pagpadayon sa ilang ekonomikanhon, sosyal ug kultural nga kalamboan, sumala sa gibutang sa Artikulo 1 sa United Nations International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights.
Sa laing bahin, bahin sa gisugyot nga pagmonitor sa mga punto sa exit, partikular sa mga pantalan, ang CHR nagpasidaan sa DSWD sa pagpatuman niini nga desisyon. Kinahanglan nilang ampingan nga sa pagpanalipod sa mga IPs batok sa pagpahimulos ug trafficking, ang atong mga alagad sa balaod kinahanglan gihapon nga hinumdoman ang kagawasan sa paglihok ug katungod sa mga IP batok sa diskriminasyon; ang pagka IP kinahanglan dili mahimong basehan sa pagpugong sa pag-agi sa mga pantalan ug mga sentro sa transportasyon. Sama sa tanan nga mga aksyon sa pagpatuman sa balaod ug pagpatuman sa palisiya, ang patas nga mga imbestigasyon kinahanglan nga ipahigayon aron mahibal-an kung ang mga nagbiyahe nga IP tinuod nga biktima sa trafficking. Ang pagpahibalo sa mga IP nga bisan ang dagkong mga siyudad nag-atubang sa mga kalisud sa ekonomiya mahimong makatabang sa pagdani kanila sa pag-koordinar sa mga paningkamot sa kalamboan nga gihimo sulod sa ilang panimalay nga komunidad.
Bisan pa niana, gidawat sa CHR kining koordinado nga tibuok-nasud nga paningkamot sa pagpalambo tali sa DSWD, Department of Transport (DOTr), Philippine Coast Guard, ug Philippine National Police. Ang ilang tuyo nga panalipdan ang mga IP batok sa human trafficking ug pagpahimulos nahisubay sa pagpanalipod sa ilang tawhanong katungod batok sa pagkaulipon, pagkaulipon, ug pinugos nga pagtrabaho. May punto ang argumento ni Secretary Tulfo: nga kadtong molingla sa IPs ngadto sa kahimtang sa utang pinaagi sa pagpahulam kanila og kuwarta sa pagbiyahe ubos sa sayop nga pangagpas nga ang mga sentro sa kasyudaran (sama sa Metro Manila) mohatag kanila og garantiya nga ekonomikanhong mga kahigayonan mapahimuslanon gayod, kon dili sad-an sa trafficking.